Засгийн газрын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр, бүсүүдийн хөгжлийн төлөвлөгөөний талаар танилцуулж, санал солилцлоо
Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгө 105 тэрбум төгрөгөөр өсөх боломж бүрдлээ
Үйлдвэрлэлийн ослоос урьдчилан сэргийлдэг, хөдөлмөрийн чадварыг нь нөхөн сэргээдэг үндэсний тогтолцоог бэхжүүлнэ
“Олимпын боловсрол ба бие бялдрын хүмүүжил” аянд 12,821 сурагч хамрагдлаа
ХСҮТ-ийн Ерөнхий захирлаар М.Адилсайханыг томиллоо
Бэлчээрийн ургамал нийт нутгийн 10 орчим хувьд цухуйгаагүй байна
Увс аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн эмч нар ходоодны хорт хавдрын мэс заслыг бие даан амжилттай гүйцэтгэжээ
Ерөнхийлөгчийн ивээл дор Нөмрөгийн дархан цаазат газарт тахь нутагшуулах төсөл хэрэгжүүлнэ
“Чингис хаан” олон улсын нисэх буудал руу нийтийн тээврийн автобус явж эхэллээ
“Зээлийн апплейкешны эрх нэмэгдүүлж өгнө” гэж бусдыг залилжээ
Ю.Болдбаатар: Ингэ ботголдог газар, хуурч нь хууртайгаа байж гэмээнэ энэ зан үйл амьдаараа орших бололцоотой
-“Ботго авахуулах зан үйл” ЮНЕСКО-д бүртгэгдэж, дэлхийн данстай боллоо. Та энэхүү ажлыг хэзээнээс эхлүүлж, хэрхэн ажил хэрэг болгов?
-2010 онд манай улсаас ЮНЕСКО-гийн Яаралтай хамгаалах болон төлөөллийн биет бус соёлын өвийн жагсаалтад 10-аад өвнэр дэвшүүлж, илгээсний нэг нь “Ботго авахуулах зан үйл” байсан. Тухайн үед “Малд төл авахуулах зан үйл” гэсэн ерөнхий нэрээрээ байсан. Энэ нь хэтэрхий ерөнхий, материал хангалтгүй гэх шалтгаанаар буцаагдсан. Тэр үеэс “Ботго авахуулах зан үйл”-ийг “Эх малд төл авахуулах зан үйл”-ээс тусгайлан судалж эхэлсэн юм. Ингээд таван жил судалж, баримт цуглуулсны эцэст 2014 оны гуравдугаар сард дахин ЮНЕСКО-гийн Соёлын биет бус өвийн жагсаалтад бүртгүүлэхээр явуулсан. Тэр үед ЮНЕСКО-гийн шаардлага өөрчлөгдөж, энэ хавар эцсийн байдлаар хүсэлтээ илгээж, “Ботго авахуулах зан үйл” Дэлхийн соёлын өвд бүртгэгдлээ. Энэ жил соёлын биет бус өвийг хамгаалах ЮНЕСКО-гийн Засгийн газар хоорондын 10 дугаар хуралдааны Яаралтай хамгаалах соёлын өвд найман өв үлдснээс, таван нь бүртгэгдсэн. Тэдний нэг нь “Ботго авахуулах зан үйл” болсон.
-Таны аавыг соёлын өв судлаач С.Юндэнбат гэдгийг мэднэ. Та аавыгаа дагаж явсаар энэ ажилд оролцов уу?
-Тийм гэж болно. 2000-аад оны эхээр манай аав Японы соёлын сангийн тусламжтай Монгол орныхоо бүхий л газраар явж, газар газарт суугаа биет бус соёлын өв тээгч цуурч, хуурч, туульч ахмад, буурай нартай уулзаж дүрс болон дуу бичлэг хийж, олон цагийн амьд баримтуудыг хадгалан үлдээсэн. Эдүгээ тэр сайхан нандин өвийг тээж явсан ахмадуудын нилээд нь ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлчихсэн байна. Харин тэднээс өвлөж үлдсэн соёлын сан хөмрөгт түшиглэн цаашид судалгаа шинжилгээ хийх, хөгжүүлэх, ашиглах боломжийг бидэнд бий болгосон. Энэхүү сан хөмрөгөө аав минь Соёлын өвийн төвд бэлэглэснээр, төрийн зүгээс биет бус соёлын өвийг хадгалж, хамгаалдаг, сурталчилдаг төрийн байгууллагын нэгж хэрэгтэй гэж үзээд соёлын өвийн төвд биет бус соёлын өвийн хэлтсийг байгуулсан. Тус хэлтсийн анхны даргаар аав маань ажиллаж эхэлсэн. Ингээд Соёлын биет бус өвийн сан үүсгэх ажилд би аавтайгаа хамтран ажиллах болсон. Энэ ажилд таван жилийг зарцуулсан байна. Ер нь, 2000-аад оны эхнээс соёлын өвийг хамгаалах ажилд аавдаа их, бага хэмжээгээр тусалдаг байлаа. “Ботго авахуулах зан үйл”-ийг ЮНЕСКО-д бүртгүүлэх ажилд Соёлын өвийн төвийн биет бус соёлын өвийн хэлтэс, ЮНЕСКО-гийн үндэсний комисс, ШУТИС-ийн бизнесийн удирдлага, хүмүүнлэгийн сургуулийн хамт олон нэг баг болж ажилласан. Энэ дашрамд эдгээр байгууллага, хамт олондоо талархал илэрхийлье.
-“Ботго авахуулах зан үйл” гэж яг юуг хэлээд байгаа юм бэ?
-Ингэ гэлтгүй, ер нь бүхий л амьтан үрээ голох нь бий. Эх мал дотроос ингэ хамгийн их үрээ голдог. Цаг агаар таагүй, ган зуд нүүрлэсэн жилүүдэд ингэ ботгоо голох нь их тохиодог. Түүнчлэнөөр ингэтэй ойр төрсний улмаас бусад ботгоны үнэртэй өөрийн ботгоны үнэр холилдсоноос болждөнгөж төрсөн бяцхан үрээ голох нь ч бий. Мөн анх төрсөн гунжин тэмээ үрээ голох нь элбэг. Үүнээс улбаалж нялх ботго хөхөө хөхөж чадахгүй, харангадаж үхэх аюулд ордог. Энэ тохиолдолд малчин ардууд эх, үр хоёрыг өнчрүүлэхгүйн тулд эхийг нь дуу хуурын ая эгшгээр уярааж, “хөөслөж” авахуулдаг. Хэрвээ ингэ хөөсөлсөн ч ботгоо авахгүй бол хуурч залж, морин хуурын эгшгээр уяраадаг. Ингээд хөөс, хуурын ая эгшгийг хослуулж, хөгжимчин, дуучин хамжиж, хавсарч байж үрээ голсон ингийг уяраана даа. Энэ зан үйлийг “Ботго авахуулах зан үйл” хэмээн нэрийддэг. Гэхдээ,өдгөө хуурддаг зан үйл байхгүй болчихсон гэж болно. Хэдий энэ зан үйлийг мэддэг ч, тохироо нь бүрддэггүй талтай. Учир нь, ингэ хоёр жилд нэг удаа ботголдог. Мөн ботгоо голох үзэгдэл ховор тохиол юм.
-“Ботго авахуулах зан үйл” Яаралтай хамгаалах биет бус соёлын өвд бүртгэгдэх болсны шалтгаан нь юу вэ. Ботго авахуулах, хөөслөх зан үйл ялгаатай юу?
-Нэг зүйлийн хоёр тал гэж ойлгож болно. Хөөслөх арга нь харьцангуй түгээмэл. Хөөслөх арга барилтай хүмүүс ч нилээдгүй бий. Харин хуурддаг зан үйл нь устаж алга болох дээрээ тулаад байгаа юм. Энэ нь орон нутагт хуурч байхгүйтэй холбоотой. Хуурч байлаа ч морин хуургүй байна шүү дээ. Ингэ ботголдог газар, хуурч нь хууртайгаа байж гэмээнэ энэ зан үйл амьдаараа орших бололцоотой. Энэ бэрхшээлээс үүдэн энэ зан үйл Яаралтай хамгаалах соёлын биет бус өвд бүртгэгдэх хүртлээ аюулд орсон. Нөгөө талаараа энэ өв маань Монголын төдийгүй, хүн төрөлхтний өв. Яагаад гэхээр, малдаа зориулж дуу дуулж, хөгжимдөж, бүхэл бүтэн концерт тоглодог ард түмэн манайхаас өөр хаана ч үгүй. Тэр нь бүр тогтсон хүсэл, зорилго, хэмнэл, уламжлалтай төдийгүй эх үрийг өнчрүүлэхгүй байх асар нарийн арга ухаантай.
-Та таван жилийн хугацаанд хаагуур явж, судалгааны материалуудаа цуглуулав. Мэдээж говийн аймгуудаар явсан байх.
-Хэрвээ мөнгө, санхүү хангалттай байдаг бол Алтайн цаад хязгаараас авахуулаад тэмээ өсгөж бойжуулж буй эх нутаг Сүхбаатар хүртэл говийн бүс нутгуудаар явах байлаа. Хэрэв тэгж чадах аваас тэнд сууж буй жинхэнэ өв тээгч өвөө, эмээ нарт нандин юм их бий шүү. Манай судалгааны баг Өмнөговь аймгийн Ханбогд, Мандал-Овоо, Баянхонгор аймгийн Баянлиг гэсэн Монголын хамгийн олон тэмээтэй сумд, түүнчлэн зарим өвлөн тээгчид амьдарч буй хэд хэдэн нутгаар явсан. Мөн Дундговь аймгийнДэлгэрхангай сумын тольт багын Түвдэн хуурч, түүний гэр бүл, үр хүүхдүүдтэй уулзаж, хөөсөлж, хуурдаж байсан дуу болон дүрс бичлэг, аман уламжлал, өв тээгч болохын хувьд хэрхэн уламжилж ирсэн зэрэг үүх түүхийг тэмдэглэн авч үлдсэн. Мөн Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоо Онгийн голын Улаан цутгаланд нутаглаж буй Дааням ургийн Цэвээнбуд, түүний охин Дүгэрхүү, түүний үр хүүхдүүд, Ханбогд сумын Баян багийн Мөнхжин овгийн Цэнддоогийн үр хүүхдүүд, аймгийн төв дэх лимбэчин МУГЖ Ө.Батжаргал, хуурч Л.Мөнхбаяр, хэл хуурч Б.Хүүхэндүү, Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Г.Данзан, Ш.Цэвээн, Ц.Дагдулам, хуурч С.Сурмаахорол, Халтар загийн хоолойд нутаглаж буй тэмээчид, Жинст сумын Хар усанд нутаглаж буй М.Сүхбат, Б.Баясгалан зэрэг “Ботго авахуулах зан үйл”-ийг үе, удам дамжин өвлөн тээж яваа өв тээгчидтэй уулзаж, баримтжуулж явлаа. Энэ дашрамд эдгээр өв тээгчиддээ баяр хүргэмээр байна. Хэрэв, энэ хүмүүс энэ өвийг хадгалж авч үлдээгүй бол устаж үгүй болох байсан. Эдгээр хүмүүстэй холбоотой, өнгөрсөн хугацаанд цуглуулсан бүхий л баримтаа Соёлын өвийн төвд хүлээлгэн өгсөн.
-Энэ зан үйл аль нутгаар өргөн тархсан байдаг вэ?
-Тэмээ бойжуулдаг, тэмээ ихтэй газруудаар элбэг. Харин аялгуу эгшиг нь хомс болсон. Бидний үзэж, судалснаар ахмад үеийн хуурч, хөөслөгчид өөр өөрсдийн нутаг, нутгийн аялгуу эгшигт тохируулж хөөслөдөг байсан байгаа юм. Хөөслөхөд тогтсон аялгуу гэж үгүй. Зөвхөн дууны үг нь “хөөс, хөөс, хөөс” гэсэн тогтсон үгтэй. Зарим нь мэддэг ардын дууныхаа аянд хөөслөх нь бий. Харин хуурдах зан үйл нь хуурчийн урын сангаас ихээхэн хамаардаг. Ер нь аль болох уянгын ая эгшиг, морин хуурын татлагыг эгшиглүүлбэл эх малыг уяраадаг. “Ботго авахуулах зан үйл”-д Монгол ардын дуу “Өнчин цагаан ботго”-ыг эгшиглүүлэх нь түгээмэл.
-Одоогийн байдлаар хэчнээн өв тээгч байгаа вэ?
-Соёлын өвлөн тээгч гэдэг бол биет бус соёлын өвийг хадгалж, хамгаалж, өвлүүлэхэд хамгийн чухал үүрэгтэй хүмүүс. Бидний уулзаж, тэмдэглэснээр 30 гаруй хүн бий. Эдгээр хүмүүстэйгээ цаашид энэ зан үйлийг түгээж, дэлгэрүүлэх чиглэлээр хамтарч ажиллахаар болсон. Ихэнх нь гэр бүл, ураг төрлийн хүмүүс байгаа.Тиймээс энэ зан үйлийг эзэмшиж, өвлөх хүсэлтэй хүүхэд залуусыг бэлтгэх хэрэгтэй байна. Хамгийн ахмад өв тээгч Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоо сумын 95 настай Цэвээнбуд гуай. Түүний охин Дүгэрхүү л гэхэд 77 настай. Эдгээр өв тээгчдээ амьд сэрүүн байхад нь ингэ ботголох цагаар энэ зан үйлээ амьд ахуйд нь дүрсжүүлж авах л хэрэгтэй болоод байгаа юм. Биднийг анх материал бүрдүүлж байх үед амьд ахуй уламжлалаа өвөө, эмээ, аав, ээжээсээ сурч, мэдэж, өвлөж авч үлдэх цаг үебуюу мал төллөх цагаар хүүхдүүд аймаг, сумынтөв дээр хичээлтэй байдаг байсан. Харин Боловсролын яамнаас сум, орон нутгийн хүүхдүүдийн амралтыг мал төллөх цагаар олгодог болсон нь үнэхээр зөв зүйтэй алхам боллоо. Тариалангийн соёлтой ард түмний хувьд тариа, ногоо хураах улирал буюу намар ургалт хураалтын үе хамгийн чухал байдаг. Харин нүүдэлчин монголчуудын хувьд хамгийн гол улирал нь хавар. Энэ үед үр хүүхдүүд нь хамт байж, мал төллөх бүхий л үйл явцад биеэрээ оролцож, нүдээрээ үзэж, чихээрээ сонсоно гэдэг бол үр хүүхэддээ нүүдэлчин ахуйгаа үлдээх маш том завшаан болж буй хэрэг. Тиймээс яамнаас гаргасан энэ бодлого нь уламжлалт зан үйлийг тасалдуулахгүй авч явахад чухал үүрэг гүйцэтгэх байх.
-Соёлын өвөө бүртгүүлчихлээ. Харин одоо бид юу хийх вэ?
-Тэгэлгүй яахав. Гэхдээ хуурддаг зан үйлийг мэддэг ч тэр бүр хийх боломжгүй байсан үе түүхэнд бий. Социализмын үед нилээд олон зан үйл бодитоор орших боломжгүй байсан учраас одоо үед мартагдах нэг шалтгаан болж буй. Харин социалист нийгмийн үед Хишигт, Бадраа гуай нар “Ингэн эгшиг” хэмээх баримтат кино, хөгжмийн зохиолч Г.Бирваа, Гомбо гуай нар “Ээж аялгуу” хэмээх баримтат киног хийж байсан нь энэхүү зан үйлийг авч үлдэхэд хувь нэмрээ оруулсан. Тэр үеэс энэ нандин өвийг өвөрмөц, дахин давтагдашгүй гэдгийг мэдэрч эхэлсэн хэрэг шүү дээ. Яг л энэ санаан дээр О.Бямбасүрэн шинэ арга барилаар “Ингэн нулимс” баримтат киног бүтээж, олон нийтэд төдийгүй, олон улсад энэхүү зан үйлийг танилцуулсан. Харин бид нар юу хийх хэрэгтэй вэ гэвэл, энэ зан үйлээ бодитоор байлгах л хэрэгтэй. Гэхдээ хуучны арга барилыг уламжлуулж, хөгжүүлэх хэрэгтэй байгаа юм. Энэ нь Монголын төдийгүй, хүн төрөлхтний өмнө хүлээж буй бидний үүрэг.
-ЮНЕСКО-д бүртгүүлснээр энэ ажил дуусахгүй биз дээ?
-Манайхан ЮНЕСКО-д бүртгэгдчихээр болчих юм шиг боддог. Угтаа, манай улс энэхүү өвөө хадгалж, хамгаалах үүргийг ЮНЕСКО-гийн тусламжтай хүлээж байгаа хэрэг. Өвлөн тээгчид, судлаачид, засгийн газар хамтарч байж сая цогц байдлаар соёлын өвөө хамгаалж чадна. Мөн ЮНЕСКО-гийн зүгээс энэхүү соёлын өвд зориулж тодорхой хэмжээний хөрөнгө санхүүг олгодог. Ингээд дөрвөн жилийн дараа энэхүү өвийг хадгалж, хамгаалах чиглэлээр хийж, хэрэгжүүлсэн ажлаа тайлагнах учиртай. Эхний ээлжинд өв тээгчдийн уулзалтыг ирэх онд зохион байгуулахаар төлөвлөж байгаа.
-Энэхүү зан үйл нутаг, нутгийн онцлогоос хамаарч өөр, өөр байх уу?
-Ер нь манай улсын тэмээтэй газрууд бүс нутгийнхаа хувьд нийтлэг дүр төрхтэй. Говийн бүс орчмын, амьдралын ахуй орчин, соёлын ай нь нэг. Тиймээс нэг их ялгарах зүйлгүй. Гэхдээ “хөөслөх” зан үйл өөр өөрийн хэв маягаар хөгжиж ирсэн байдаг. Жишээ нь, Баяндэлиг сумын Пэрлээ агсан судар ашиглаж, тарнийн хүчээр ботго авахуулах зан үйлийг хийдэг байсан. Мөн үүр шөнийн зааг, бүрэнхий харанхуй цагаар үйлддэг зан үйл бий. Энэ нь эх малд гологдсон ботгоны харагдах байдлыг нь харанхуйгаар далдалж буй хэрэг. Түүнчлэн ингэний ойролцоо нохой гадаслаж уяах арга ч бий. Энэ нь эх малын үрээ харамлах төрөлх зөн совинг сэдрээж буй “Ботго авахуулах зан үйл”-ийн нилээд тархсан хувилбар. Өөр нэг арга нь эх малын өөрийн нь үнэрийг гологдсон ботгонд шингээх арга юм. Үүний тулд ингэний сүү, хоргол, шээс зэргээс нэмнээнд шингээж, ботгонд нэмнэж, эхэд нь үнэрээр нь таниулдаг.Ер нь Ботголох гэж буй ингэ сүргээсээ тасарч шилэрдэг. Ийн сүргээсээ тасарч, хээр гадаа чоно, нохойн хоол болох эрсдэлтэй учир, үүнээс сэргийлж малчид шилрэхээс нь урьтаж, гэрийнхээ ойролцоо хашаа, саравчинд уядаг. Энэ нөхцөл байдлаас үүдэн хоёр, гурван ингэ зэрэг төрөх тохиол бий. Үүнээс үүдэн ихэсийн болоод ботгоны эхээс удамшсан төрөлх үнэр бусад ботгоны үнэртэй холилдож, ингэ нь үрийнхээ үнэрийг ялгахгүй голдог. Энэ мэт дөнгөж төрсөн ингэ ботгоо голох нь элбэг. Ботгоо голж, олон хоног амлуулахгүй, олон хоног хөөсөлсөн ч ботгоо авахгүй байх нь бий. Энэ үед идээ ундаа бэлтгэн, өнгө сайтай эдээ өмсөж зүүн, нутаг орноос нь морин хуурчийг хүндэлтэйгээр залдаг. Хуурдахын тулд ингэнийхээ урд талын бөхөнд хуураа өлгөж, салхиар эгшиглүүлж эхэлнэ. Ингэж салхиар уянгалах дуу ч ингэнд нөлөөлдөг. Үүний дараагаар хуур хөгжмөө, хөөстэйгээ хослуулж ая, эгшгээр уяраах гэж оролдож эхэлнэ дээ. Энэхүү зан үйлд зөвхөн гэр бүл төдийгүй, айл саахалтаараа оролцдог. Ингэнд ботго авахуулах түгээмэл, малчин бүрийн хийж чадах хувилбарыг “Хөөслөх”, харин хуурч, хөөслөгч хамтран үйлдэж буй жинхэнэ, цогц байдлыг “Ботго авахуулах зан үйл” хэмээн нэрийддэг. Сонирхуулахад, одоогоос хоёр жилийн өмнө Баянхонгор аймгийн Баяндэлэг сумын Цэвээн гуай шуургатай үед ботго авахуулах гээд хөөслөөд байж, хөөслөөд л байж. Шөнө дөл болж, хөгшөний хоолой нь сөөж, аргагүйн эрхэнд гар утсан дээрээ байсан ардын дууг ингэнийхээ чихэн дээр тавин, үүр цүүр хүргэсэн гэдэг. Тэгтэл өглөө нь үрээ голсон ингэ ботгоо амлуулчихсан зогсож байсан гэсэн. Энэ мэт олон сонин тохиол бий.
-Энэ зан үйлийг өвлүүлэхийн ач тус юу вэ?
-Энэ зан үйлийн гол амин сүнс нь хүн байгалийн харилцаа. Түүн дотроо малчин хүн, мал хоёрын хоорондын харилцаа. Малаа хайрлах малчин хүний хайрыг харуулж буй илэрхийлэлд оршиж байгаа юм. Манай улс мал аж ахуйн орон. Бид чинь хэдэн мянган үеэрээ л малчид байсан, байсаар ч ирсэн, байсаар ч байх болно. Энэ зан үйл малчин хүний мал амьтнаа хайрлах хайрын хамгийн дээд илрэл. Мөн Монгол гэсэн онцлог энэ зан үйлд шингэсэн байдаг. Монголын говь нутаг газарзүйн бүтэц, тогтоц, ургамал, цаг уур зэрэг өөрийн экосистем, өвөрмөц онцлогтой. Энэ онцлогт тохирсон, хэдэн мянган жилээр зохицсон аж ахуйн соёл манай түүхэнд бий. Энэ соёлын нэгэн том илрэл нь яах аргагүй “Ботго авахуулах зан үйл”. Түүнээс гадна дуу, хөгжим, ардын урлаг зэрэг соёлын олон талт элементийг хойч үе маань цогц байдлаар энэхүү зан үйлээс харах боломжтой. Уг зан үйлд биеэрээ оролцож, нүдээрээ үзэж, чихээрээ сонсож байгаа хүмүүс энэ зан үйлээс суралцахийн зэрэгцээ, уламжлалт өв соёлоо эрхэмлэж, дээдлэх, түүнчлэн уламжлалт ахуйгаараа бахархах юм.
-Яагаад Яаралтай хамгаалах соёлын өвд бүртгэгдчихэв?
-Монголчуудын нүүдлийн иргэншил маш эрчимтэйсуурин иргэншлээр солидож, үүнийг дагаад малчдын тоо буурч байна. Малчин хүн цөөрснөөр соёлын өв мартагдаж, устаж үгүй болох нь цаг хугацааны л асуудал болсон. “Ботго авахуулах зан үйл” ч энэ шалтгаантай холбоотойгоор Яаралтай хамгаалах соёлын өвд бүртгэгдсэн гэж болно. Манайхан эрчимжсэн, фермийн мал аж ахуй хэмээн ярих боллоо. Хэрэв, нүүдлийн мал аж ахуйгаасаа холдвол бидний өвлүүлж, хадгалж, хамгаалж авч үлдэх гэж тэмцэж буй биет болон биет бус соёлын өвүүд оршиход улам л хэцүү болно.
-Үүнээс сэргийлж бид юу хийх хэрэгтэй вэ?
-Эхний ээлжинд өвлөн тээгч нарт Монголын битгий хэл, хүн төрөлхтний ховор нандин, өвөрмөц соёлыг өөртэйгээ хамт авч яваа гэдгийг ухамсарлуулах хэрэгтэй. Яагаад гэхлээр, уулын мухарт суугаа тэдгээр өвлөн тээгч эмээ, өвөө нар өөрийгөө ямар их гайхамшигтай өв тээж яваагаа ч мэдэхгүй суугаа. Мөн яамны зүгээс энэхүү ажлыг хийж, хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн хөрөнгө санхүүг шийдвэрлэх хэрэгтэй. Мөн шавь сургалтын аргаар соёлын өв тээгч хуурч, хөөслөгчдыг бэлтгэх шаардлагатай. Хэрэв бид “Ботго авахуулах зан үйл”-ийг хадгалж, хамгаалах, өвлүүлэх тал дээр ахиц гаргаж чадах аваас хүн төрөлөхтний өмнө хүлээсэн үүргээ нэр төртэй биелүүлж, дөрвөн жилийн дараа ЮНЕСКО-д тавих тайлангаа нэр төртэй хамгаалах юм. Мэдээж, энэ үйл хэрэгт хүн бүрийн оролцоо чухал. Ялангуяа төр, засгийн зүгээс онцгой анхаарах шаардлагатай.
Э.ГАНЦЭЦЭГ
Энэ сарын эхэнд ЮНЕСКО-гийн Яаралтай хамгаалах соёлын биет бус өвийн жагсаалтад “Ботго авахуулах зан үйл” бүртгэгдсэн гэх сайхан мэдээг алс холын Африкаас бид хүлээж авсан. Ийнхүү “Ботго авахуулах зан үйл” ЮНЕСКО-д бүртгэгдсэнээр Дэлхийн өвд бүртгэгдэж буй манай улсын зургаа дахь өв боллоо. Үүнээс өмнө 2009 онд цуур, тууль, бий-биелгээ, 2011онд Монгол лимбэчдийн уртын дуу хөгжимдөх өвөрмөц арга битүү амьсгаа, 2013 онд уран бичлэг буюу каллиграф бүртгэгдсэн удаатай. “Ботго авахуулах зан үйл”-ийг ЮНЕСКО-д бүртгүүлэх ажлыг санаачилж, энэхүү өвийг хадгалж, хамгаалах чиглэлээр олон жил ажиллаж буй түүхч, археологич, соёлын өв судлаач, доктор, профессор Ю.Болдбаатартай ярилцлаа.
-2010 онд манай улсаас ЮНЕСКО-гийн Яаралтай хамгаалах болон төлөөллийн биет бус соёлын өвийн жагсаалтад 10-аад өвнэр дэвшүүлж, илгээсний нэг нь “Ботго авахуулах зан үйл” байсан. Тухайн үед “Малд төл авахуулах зан үйл” гэсэн ерөнхий нэрээрээ байсан. Энэ нь хэтэрхий ерөнхий, материал хангалтгүй гэх шалтгаанаар буцаагдсан. Тэр үеэс “Ботго авахуулах зан үйл”-ийг “Эх малд төл авахуулах зан үйл”-ээс тусгайлан судалж эхэлсэн юм. Ингээд таван жил судалж, баримт цуглуулсны эцэст 2014 оны гуравдугаар сард дахин ЮНЕСКО-гийн Соёлын биет бус өвийн жагсаалтад бүртгүүлэхээр явуулсан. Тэр үед ЮНЕСКО-гийн шаардлага өөрчлөгдөж, энэ хавар эцсийн байдлаар хүсэлтээ илгээж, “Ботго авахуулах зан үйл” Дэлхийн соёлын өвд бүртгэгдлээ. Энэ жил соёлын биет бус өвийг хамгаалах ЮНЕСКО-гийн Засгийн газар хоорондын 10 дугаар хуралдааны Яаралтай хамгаалах соёлын өвд найман өв үлдснээс, таван нь бүртгэгдсэн. Тэдний нэг нь “Ботго авахуулах зан үйл” болсон.
-Таны аавыг соёлын өв судлаач С.Юндэнбат гэдгийг мэднэ. Та аавыгаа дагаж явсаар энэ ажилд оролцов уу?
-Тийм гэж болно. 2000-аад оны эхээр манай аав Японы соёлын сангийн тусламжтай Монгол орныхоо бүхий л газраар явж, газар газарт суугаа биет бус соёлын өв тээгч цуурч, хуурч, туульч ахмад, буурай нартай уулзаж дүрс болон дуу бичлэг хийж, олон цагийн амьд баримтуудыг хадгалан үлдээсэн. Эдүгээ тэр сайхан нандин өвийг тээж явсан ахмадуудын нилээд нь ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлчихсэн байна. Харин тэднээс өвлөж үлдсэн соёлын сан хөмрөгт түшиглэн цаашид судалгаа шинжилгээ хийх, хөгжүүлэх, ашиглах боломжийг бидэнд бий болгосон. Энэхүү сан хөмрөгөө аав минь Соёлын өвийн төвд бэлэглэснээр, төрийн зүгээс биет бус соёлын өвийг хадгалж, хамгаалдаг, сурталчилдаг төрийн байгууллагын нэгж хэрэгтэй гэж үзээд соёлын өвийн төвд биет бус соёлын өвийн хэлтсийг байгуулсан. Тус хэлтсийн анхны даргаар аав маань ажиллаж эхэлсэн. Ингээд Соёлын биет бус өвийн сан үүсгэх ажилд би аавтайгаа хамтран ажиллах болсон. Энэ ажилд таван жилийг зарцуулсан байна. Ер нь, 2000-аад оны эхнээс соёлын өвийг хамгаалах ажилд аавдаа их, бага хэмжээгээр тусалдаг байлаа. “Ботго авахуулах зан үйл”-ийг ЮНЕСКО-д бүртгүүлэх ажилд Соёлын өвийн төвийн биет бус соёлын өвийн хэлтэс, ЮНЕСКО-гийн үндэсний комисс, ШУТИС-ийн бизнесийн удирдлага, хүмүүнлэгийн сургуулийн хамт олон нэг баг болж ажилласан. Энэ дашрамд эдгээр байгууллага, хамт олондоо талархал илэрхийлье.
-“Ботго авахуулах зан үйл” гэж яг юуг хэлээд байгаа юм бэ?
-Ингэ гэлтгүй, ер нь бүхий л амьтан үрээ голох нь бий. Эх мал дотроос ингэ хамгийн их үрээ голдог. Цаг агаар таагүй, ган зуд нүүрлэсэн жилүүдэд ингэ ботгоо голох нь их тохиодог. Түүнчлэнөөр ингэтэй ойр төрсний улмаас бусад ботгоны үнэртэй өөрийн ботгоны үнэр холилдсоноос болждөнгөж төрсөн бяцхан үрээ голох нь ч бий. Мөн анх төрсөн гунжин тэмээ үрээ голох нь элбэг. Үүнээс улбаалж нялх ботго хөхөө хөхөж чадахгүй, харангадаж үхэх аюулд ордог. Энэ тохиолдолд малчин ардууд эх, үр хоёрыг өнчрүүлэхгүйн тулд эхийг нь дуу хуурын ая эгшгээр уярааж, “хөөслөж” авахуулдаг. Хэрвээ ингэ хөөсөлсөн ч ботгоо авахгүй бол хуурч залж, морин хуурын эгшгээр уяраадаг. Ингээд хөөс, хуурын ая эгшгийг хослуулж, хөгжимчин, дуучин хамжиж, хавсарч байж үрээ голсон ингийг уяраана даа. Энэ зан үйлийг “Ботго авахуулах зан үйл” хэмээн нэрийддэг. Гэхдээ,өдгөө хуурддаг зан үйл байхгүй болчихсон гэж болно. Хэдий энэ зан үйлийг мэддэг ч, тохироо нь бүрддэггүй талтай. Учир нь, ингэ хоёр жилд нэг удаа ботголдог. Мөн ботгоо голох үзэгдэл ховор тохиол юм.
-“Ботго авахуулах зан үйл” Яаралтай хамгаалах биет бус соёлын өвд бүртгэгдэх болсны шалтгаан нь юу вэ. Ботго авахуулах, хөөслөх зан үйл ялгаатай юу?
-Нэг зүйлийн хоёр тал гэж ойлгож болно. Хөөслөх арга нь харьцангуй түгээмэл. Хөөслөх арга барилтай хүмүүс ч нилээдгүй бий. Харин хуурддаг зан үйл нь устаж алга болох дээрээ тулаад байгаа юм. Энэ нь орон нутагт хуурч байхгүйтэй холбоотой. Хуурч байлаа ч морин хуургүй байна шүү дээ. Ингэ ботголдог газар, хуурч нь хууртайгаа байж гэмээнэ энэ зан үйл амьдаараа орших бололцоотой. Энэ бэрхшээлээс үүдэн энэ зан үйл Яаралтай хамгаалах соёлын биет бус өвд бүртгэгдэх хүртлээ аюулд орсон. Нөгөө талаараа энэ өв маань Монголын төдийгүй, хүн төрөлхтний өв. Яагаад гэхээр, малдаа зориулж дуу дуулж, хөгжимдөж, бүхэл бүтэн концерт тоглодог ард түмэн манайхаас өөр хаана ч үгүй. Тэр нь бүр тогтсон хүсэл, зорилго, хэмнэл, уламжлалтай төдийгүй эх үрийг өнчрүүлэхгүй байх асар нарийн арга ухаантай.
-Та таван жилийн хугацаанд хаагуур явж, судалгааны материалуудаа цуглуулав. Мэдээж говийн аймгуудаар явсан байх.
-Хэрвээ мөнгө, санхүү хангалттай байдаг бол Алтайн цаад хязгаараас авахуулаад тэмээ өсгөж бойжуулж буй эх нутаг Сүхбаатар хүртэл говийн бүс нутгуудаар явах байлаа. Хэрэв тэгж чадах аваас тэнд сууж буй жинхэнэ өв тээгч өвөө, эмээ нарт нандин юм их бий шүү. Манай судалгааны баг Өмнөговь аймгийн Ханбогд, Мандал-Овоо, Баянхонгор аймгийн Баянлиг гэсэн Монголын хамгийн олон тэмээтэй сумд, түүнчлэн зарим өвлөн тээгчид амьдарч буй хэд хэдэн нутгаар явсан. Мөн Дундговь аймгийнДэлгэрхангай сумын тольт багын Түвдэн хуурч, түүний гэр бүл, үр хүүхдүүдтэй уулзаж, хөөсөлж, хуурдаж байсан дуу болон дүрс бичлэг, аман уламжлал, өв тээгч болохын хувьд хэрхэн уламжилж ирсэн зэрэг үүх түүхийг тэмдэглэн авч үлдсэн. Мөн Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоо Онгийн голын Улаан цутгаланд нутаглаж буй Дааням ургийн Цэвээнбуд, түүний охин Дүгэрхүү, түүний үр хүүхдүүд, Ханбогд сумын Баян багийн Мөнхжин овгийн Цэнддоогийн үр хүүхдүүд, аймгийн төв дэх лимбэчин МУГЖ Ө.Батжаргал, хуурч Л.Мөнхбаяр, хэл хуурч Б.Хүүхэндүү, Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Г.Данзан, Ш.Цэвээн, Ц.Дагдулам, хуурч С.Сурмаахорол, Халтар загийн хоолойд нутаглаж буй тэмээчид, Жинст сумын Хар усанд нутаглаж буй М.Сүхбат, Б.Баясгалан зэрэг “Ботго авахуулах зан үйл”-ийг үе, удам дамжин өвлөн тээж яваа өв тээгчидтэй уулзаж, баримтжуулж явлаа. Энэ дашрамд эдгээр өв тээгчиддээ баяр хүргэмээр байна. Хэрэв, энэ хүмүүс энэ өвийг хадгалж авч үлдээгүй бол устаж үгүй болох байсан. Эдгээр хүмүүстэй холбоотой, өнгөрсөн хугацаанд цуглуулсан бүхий л баримтаа Соёлын өвийн төвд хүлээлгэн өгсөн.
-Энэ зан үйл аль нутгаар өргөн тархсан байдаг вэ?
-Тэмээ бойжуулдаг, тэмээ ихтэй газруудаар элбэг. Харин аялгуу эгшиг нь хомс болсон. Бидний үзэж, судалснаар ахмад үеийн хуурч, хөөслөгчид өөр өөрсдийн нутаг, нутгийн аялгуу эгшигт тохируулж хөөслөдөг байсан байгаа юм. Хөөслөхөд тогтсон аялгуу гэж үгүй. Зөвхөн дууны үг нь “хөөс, хөөс, хөөс” гэсэн тогтсон үгтэй. Зарим нь мэддэг ардын дууныхаа аянд хөөслөх нь бий. Харин хуурдах зан үйл нь хуурчийн урын сангаас ихээхэн хамаардаг. Ер нь аль болох уянгын ая эгшиг, морин хуурын татлагыг эгшиглүүлбэл эх малыг уяраадаг. “Ботго авахуулах зан үйл”-д Монгол ардын дуу “Өнчин цагаан ботго”-ыг эгшиглүүлэх нь түгээмэл.
-Одоогийн байдлаар хэчнээн өв тээгч байгаа вэ?
-Соёлын өвлөн тээгч гэдэг бол биет бус соёлын өвийг хадгалж, хамгаалж, өвлүүлэхэд хамгийн чухал үүрэгтэй хүмүүс. Бидний уулзаж, тэмдэглэснээр 30 гаруй хүн бий. Эдгээр хүмүүстэйгээ цаашид энэ зан үйлийг түгээж, дэлгэрүүлэх чиглэлээр хамтарч ажиллахаар болсон. Ихэнх нь гэр бүл, ураг төрлийн хүмүүс байгаа.Тиймээс энэ зан үйлийг эзэмшиж, өвлөх хүсэлтэй хүүхэд залуусыг бэлтгэх хэрэгтэй байна. Хамгийн ахмад өв тээгч Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоо сумын 95 настай Цэвээнбуд гуай. Түүний охин Дүгэрхүү л гэхэд 77 настай. Эдгээр өв тээгчдээ амьд сэрүүн байхад нь ингэ ботголох цагаар энэ зан үйлээ амьд ахуйд нь дүрсжүүлж авах л хэрэгтэй болоод байгаа юм. Биднийг анх материал бүрдүүлж байх үед амьд ахуй уламжлалаа өвөө, эмээ, аав, ээжээсээ сурч, мэдэж, өвлөж авч үлдэх цаг үебуюу мал төллөх цагаар хүүхдүүд аймаг, сумынтөв дээр хичээлтэй байдаг байсан. Харин Боловсролын яамнаас сум, орон нутгийн хүүхдүүдийн амралтыг мал төллөх цагаар олгодог болсон нь үнэхээр зөв зүйтэй алхам боллоо. Тариалангийн соёлтой ард түмний хувьд тариа, ногоо хураах улирал буюу намар ургалт хураалтын үе хамгийн чухал байдаг. Харин нүүдэлчин монголчуудын хувьд хамгийн гол улирал нь хавар. Энэ үед үр хүүхдүүд нь хамт байж, мал төллөх бүхий л үйл явцад биеэрээ оролцож, нүдээрээ үзэж, чихээрээ сонсоно гэдэг бол үр хүүхэддээ нүүдэлчин ахуйгаа үлдээх маш том завшаан болж буй хэрэг. Тиймээс яамнаас гаргасан энэ бодлого нь уламжлалт зан үйлийг тасалдуулахгүй авч явахад чухал үүрэг гүйцэтгэх байх.
-Соёлын өвөө бүртгүүлчихлээ. Харин одоо бид юу хийх вэ?
-Тэгэлгүй яахав. Гэхдээ хуурддаг зан үйлийг мэддэг ч тэр бүр хийх боломжгүй байсан үе түүхэнд бий. Социализмын үед нилээд олон зан үйл бодитоор орших боломжгүй байсан учраас одоо үед мартагдах нэг шалтгаан болж буй. Харин социалист нийгмийн үед Хишигт, Бадраа гуай нар “Ингэн эгшиг” хэмээх баримтат кино, хөгжмийн зохиолч Г.Бирваа, Гомбо гуай нар “Ээж аялгуу” хэмээх баримтат киног хийж байсан нь энэхүү зан үйлийг авч үлдэхэд хувь нэмрээ оруулсан. Тэр үеэс энэ нандин өвийг өвөрмөц, дахин давтагдашгүй гэдгийг мэдэрч эхэлсэн хэрэг шүү дээ. Яг л энэ санаан дээр О.Бямбасүрэн шинэ арга барилаар “Ингэн нулимс” баримтат киног бүтээж, олон нийтэд төдийгүй, олон улсад энэхүү зан үйлийг танилцуулсан. Харин бид нар юу хийх хэрэгтэй вэ гэвэл, энэ зан үйлээ бодитоор байлгах л хэрэгтэй. Гэхдээ хуучны арга барилыг уламжлуулж, хөгжүүлэх хэрэгтэй байгаа юм. Энэ нь Монголын төдийгүй, хүн төрөлхтний өмнө хүлээж буй бидний үүрэг.
-ЮНЕСКО-д бүртгүүлснээр энэ ажил дуусахгүй биз дээ?
-Манайхан ЮНЕСКО-д бүртгэгдчихээр болчих юм шиг боддог. Угтаа, манай улс энэхүү өвөө хадгалж, хамгаалах үүргийг ЮНЕСКО-гийн тусламжтай хүлээж байгаа хэрэг. Өвлөн тээгчид, судлаачид, засгийн газар хамтарч байж сая цогц байдлаар соёлын өвөө хамгаалж чадна. Мөн ЮНЕСКО-гийн зүгээс энэхүү соёлын өвд зориулж тодорхой хэмжээний хөрөнгө санхүүг олгодог. Ингээд дөрвөн жилийн дараа энэхүү өвийг хадгалж, хамгаалах чиглэлээр хийж, хэрэгжүүлсэн ажлаа тайлагнах учиртай. Эхний ээлжинд өв тээгчдийн уулзалтыг ирэх онд зохион байгуулахаар төлөвлөж байгаа.
-Энэхүү зан үйл нутаг, нутгийн онцлогоос хамаарч өөр, өөр байх уу?
-Ер нь манай улсын тэмээтэй газрууд бүс нутгийнхаа хувьд нийтлэг дүр төрхтэй. Говийн бүс орчмын, амьдралын ахуй орчин, соёлын ай нь нэг. Тиймээс нэг их ялгарах зүйлгүй. Гэхдээ “хөөслөх” зан үйл өөр өөрийн хэв маягаар хөгжиж ирсэн байдаг. Жишээ нь, Баяндэлиг сумын Пэрлээ агсан судар ашиглаж, тарнийн хүчээр ботго авахуулах зан үйлийг хийдэг байсан. Мөн үүр шөнийн зааг, бүрэнхий харанхуй цагаар үйлддэг зан үйл бий. Энэ нь эх малд гологдсон ботгоны харагдах байдлыг нь харанхуйгаар далдалж буй хэрэг. Түүнчлэн ингэний ойролцоо нохой гадаслаж уяах арга ч бий. Энэ нь эх малын үрээ харамлах төрөлх зөн совинг сэдрээж буй “Ботго авахуулах зан үйл”-ийн нилээд тархсан хувилбар. Өөр нэг арга нь эх малын өөрийн нь үнэрийг гологдсон ботгонд шингээх арга юм. Үүний тулд ингэний сүү, хоргол, шээс зэргээс нэмнээнд шингээж, ботгонд нэмнэж, эхэд нь үнэрээр нь таниулдаг.Ер нь Ботголох гэж буй ингэ сүргээсээ тасарч шилэрдэг. Ийн сүргээсээ тасарч, хээр гадаа чоно, нохойн хоол болох эрсдэлтэй учир, үүнээс сэргийлж малчид шилрэхээс нь урьтаж, гэрийнхээ ойролцоо хашаа, саравчинд уядаг. Энэ нөхцөл байдлаас үүдэн хоёр, гурван ингэ зэрэг төрөх тохиол бий. Үүнээс үүдэн ихэсийн болоод ботгоны эхээс удамшсан төрөлх үнэр бусад ботгоны үнэртэй холилдож, ингэ нь үрийнхээ үнэрийг ялгахгүй голдог. Энэ мэт дөнгөж төрсөн ингэ ботгоо голох нь элбэг. Ботгоо голж, олон хоног амлуулахгүй, олон хоног хөөсөлсөн ч ботгоо авахгүй байх нь бий. Энэ үед идээ ундаа бэлтгэн, өнгө сайтай эдээ өмсөж зүүн, нутаг орноос нь морин хуурчийг хүндэлтэйгээр залдаг. Хуурдахын тулд ингэнийхээ урд талын бөхөнд хуураа өлгөж, салхиар эгшиглүүлж эхэлнэ. Ингэж салхиар уянгалах дуу ч ингэнд нөлөөлдөг. Үүний дараагаар хуур хөгжмөө, хөөстэйгээ хослуулж ая, эгшгээр уяраах гэж оролдож эхэлнэ дээ. Энэхүү зан үйлд зөвхөн гэр бүл төдийгүй, айл саахалтаараа оролцдог. Ингэнд ботго авахуулах түгээмэл, малчин бүрийн хийж чадах хувилбарыг “Хөөслөх”, харин хуурч, хөөслөгч хамтран үйлдэж буй жинхэнэ, цогц байдлыг “Ботго авахуулах зан үйл” хэмээн нэрийддэг. Сонирхуулахад, одоогоос хоёр жилийн өмнө Баянхонгор аймгийн Баяндэлэг сумын Цэвээн гуай шуургатай үед ботго авахуулах гээд хөөслөөд байж, хөөслөөд л байж. Шөнө дөл болж, хөгшөний хоолой нь сөөж, аргагүйн эрхэнд гар утсан дээрээ байсан ардын дууг ингэнийхээ чихэн дээр тавин, үүр цүүр хүргэсэн гэдэг. Тэгтэл өглөө нь үрээ голсон ингэ ботгоо амлуулчихсан зогсож байсан гэсэн. Энэ мэт олон сонин тохиол бий.
-Энэ зан үйлийг өвлүүлэхийн ач тус юу вэ?
-Энэ зан үйлийн гол амин сүнс нь хүн байгалийн харилцаа. Түүн дотроо малчин хүн, мал хоёрын хоорондын харилцаа. Малаа хайрлах малчин хүний хайрыг харуулж буй илэрхийлэлд оршиж байгаа юм. Манай улс мал аж ахуйн орон. Бид чинь хэдэн мянган үеэрээ л малчид байсан, байсаар ч ирсэн, байсаар ч байх болно. Энэ зан үйл малчин хүний мал амьтнаа хайрлах хайрын хамгийн дээд илрэл. Мөн Монгол гэсэн онцлог энэ зан үйлд шингэсэн байдаг. Монголын говь нутаг газарзүйн бүтэц, тогтоц, ургамал, цаг уур зэрэг өөрийн экосистем, өвөрмөц онцлогтой. Энэ онцлогт тохирсон, хэдэн мянган жилээр зохицсон аж ахуйн соёл манай түүхэнд бий. Энэ соёлын нэгэн том илрэл нь яах аргагүй “Ботго авахуулах зан үйл”. Түүнээс гадна дуу, хөгжим, ардын урлаг зэрэг соёлын олон талт элементийг хойч үе маань цогц байдлаар энэхүү зан үйлээс харах боломжтой. Уг зан үйлд биеэрээ оролцож, нүдээрээ үзэж, чихээрээ сонсож байгаа хүмүүс энэ зан үйлээс суралцахийн зэрэгцээ, уламжлалт өв соёлоо эрхэмлэж, дээдлэх, түүнчлэн уламжлалт ахуйгаараа бахархах юм.
-Яагаад Яаралтай хамгаалах соёлын өвд бүртгэгдчихэв?
-Монголчуудын нүүдлийн иргэншил маш эрчимтэйсуурин иргэншлээр солидож, үүнийг дагаад малчдын тоо буурч байна. Малчин хүн цөөрснөөр соёлын өв мартагдаж, устаж үгүй болох нь цаг хугацааны л асуудал болсон. “Ботго авахуулах зан үйл” ч энэ шалтгаантай холбоотойгоор Яаралтай хамгаалах соёлын өвд бүртгэгдсэн гэж болно. Манайхан эрчимжсэн, фермийн мал аж ахуй хэмээн ярих боллоо. Хэрэв, нүүдлийн мал аж ахуйгаасаа холдвол бидний өвлүүлж, хадгалж, хамгаалж авч үлдэх гэж тэмцэж буй биет болон биет бус соёлын өвүүд оршиход улам л хэцүү болно.
-Үүнээс сэргийлж бид юу хийх хэрэгтэй вэ?
-Эхний ээлжинд өвлөн тээгч нарт Монголын битгий хэл, хүн төрөлхтний ховор нандин, өвөрмөц соёлыг өөртэйгээ хамт авч яваа гэдгийг ухамсарлуулах хэрэгтэй. Яагаад гэхлээр, уулын мухарт суугаа тэдгээр өвлөн тээгч эмээ, өвөө нар өөрийгөө ямар их гайхамшигтай өв тээж яваагаа ч мэдэхгүй суугаа. Мөн яамны зүгээс энэхүү ажлыг хийж, хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн хөрөнгө санхүүг шийдвэрлэх хэрэгтэй. Мөн шавь сургалтын аргаар соёлын өв тээгч хуурч, хөөслөгчдыг бэлтгэх шаардлагатай. Хэрэв бид “Ботго авахуулах зан үйл”-ийг хадгалж, хамгаалах, өвлүүлэх тал дээр ахиц гаргаж чадах аваас хүн төрөлөхтний өмнө хүлээсэн үүргээ нэр төртэй биелүүлж, дөрвөн жилийн дараа ЮНЕСКО-д тавих тайлангаа нэр төртэй хамгаалах юм. Мэдээж, энэ үйл хэрэгт хүн бүрийн оролцоо чухал. Ялангуяа төр, засгийн зүгээс онцгой анхаарах шаардлагатай.
0 Сэтгэгдэл
