Эдийн засгийн хүрээлэнгийн захирал Б.Алтанцэцэг, МУИС-ийн Эдийн засгийн онолын тэнхмийн ахлах багш Д.Баярмаа нар Монгол Улсын хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн нөөцийн талаар судалгаа хийж буй юм. Энэ судалгааны талаар Б.Алтанцэцэгтэй ярилцлаа. 
-Монголд ажилгүйдэл их байна гэдэг. Гэтэл ажилд авна гэсэн зар сонин хэвлэлийн хуудас дүүрэн. Энэ нь хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтийн гажуудал мөн үү?
-Хөдөлмөрийн зах зээлд ажилгүй хүмүүс тухайн ажлын байранд хэр тохирч байна вэ гэдгийг харах ёстой. Ажил хайж буй хүний мэргэжил нь тухайн ажлын байранд тохирохгүй байх нь ч бий. Иймээс эрэлт, нийлүүлэлтийн зөрүү гарч байгаа. Нөгөө талаар, тухайн мэргэжилтний ур чадвараас их шалтгаалдаг. Ажил хайж буй хүн хэчнээн сайхан мэргэжилтэй ч ажлын байрны шаардлага хангахгүй тохиолдол гардаг.
Манай улс цөөн хүн амтай. Иймд хөдөлмөрийн насны хүний нөөц хязгаарлагдмал. Гэтэл хөдөлмөрлөх хүсэлтэй хүмүүс жилээс жилд буурах хандлага бий. Манай улс 10 жилд нэг удаа хүн ам, орон сууцны тооллого хийдэг. Энэ судалгаанаас буурсан нь тодорхой харагдана. Жишээлбэл, хөдөлмөрийн зах зээлийн оролцооны төвшин 2011 оны байдлаар 62 орчим хувьтай байгаа. Гэтэл хүн ам, орон сууцны сүүлийн хоёр тооллогын дүнгээс үзэхэд оролцооны төвшин зургаан хувиар буурсан. Энэ нь Монголд хөдөлмөрлөх, ажиллах хүний тоо бага байгааг илтгэдэг.
-Тэгэхээр ажил хийх сонирхолтой хүн буурч байгаагийн шалтгаан юунд байна гэж үзэж байгаа вэ?
-Олон шалтгаан бий. Жишээлбэл, төрийн бодлоготой холбоотой гэдэг. Хөдөлмөрлөхгүй амьдраад байх боломж бүрдүүлчихвэл иргэдийн ажиллах сонирхол буурдаг. Тухайлбал, төрөөс төрөл бүрийн халамж, тэтгэмж өгөөд байхаар зарим хүн ажил хийх, хайх сэтгэлгээгүй болно. Нэг ёсондоо, бэлэнчлэх сэтгэлгээг өөгшүүлж байна гэж ярьдаг шүү дээ. Ер нь, мөнгө тараах явдал хүмүүсийн хөдөлмөрлөх сэтгэлгээг бууруулах хандлагатай гэж үздэг. Энэ бол зөвхөн манай улсад биш. Бусад оронд ч ажиглагддаг зүйл.
Халамжийн бодлого хоёр талын нөлөөтэй. Нэг талаас, иргэдийн орлогыг шууд нэмэгдүүлнэ. Энэ нь, иргэдийн амьжиргааг дэмжиж байгаа юм шиг харагддаг. Гэвч цаагуураа хувь хүн, айл өрхөд очихдоо ажил хийх идэвхгүй болгох хөшүүрэг юм. Тэгээд урт хугацаандаа амьжиргааг нь бууруулах сөрөг талтай. Манай улс иргэдэд их хэмжээний бэлэн мөнгө тараалаа шүү дээ. Төр засгийн энэ бодлого иргэдийн ажиллах хүсэл, сонирхлыг бас бууруулахад нөлөөлсөн байж магад гэсэн таамаглал дэвшүүлээд байгаа.
-Манай улсад хөдөлмөр эрхлэлтийн орчин ямар байна. Энэ талын судалгаа бий юү?
-Хөдөлмөр эрхлэлтийн бодлогын орчин ямар байгаа талаархи судалгаа хийсэн. Тухайлбал, Хөдөлмөр эрхлэлтийн тухай хууль, Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хууль, ажилгүйдлийн тэтгэмж гээд бодлогын гол бичиг баримтыг харвал манай улсад хөдөлмөрлөхийг дэмждэг. Өөрөөр хэлбэл, цаасан дээр монгол хүнийг ажлын байраар хангах, ажиллах нөхцөлийг нь бүрдүүлэх бодлого байна. Мөн цаасан дээр гадаадын иргэдийг хязгаарлах бодлого бий.
Жишээлбэл, гадаадын иргэнийг манай бизнесийнхэн ажилд авбал цалингийн доод хэмжээг хоёр дахин нэмсэн торгууль төлнө гэж хуульчилсан. Ялангуяа, уул уурхайн салбарт энэ хязгаарлалт илүү өндөр байдаг. Ашигт малтмалын тухай хуульд дээрх торгууль нь 10 дахин үржүүлсэн хэмжээтэй гэж заасан. Эндээс үзэхэд, монголчуудын ажил эрхлэлтийг дэмжиж, гадаадын иргэдийг хязгаарлаж байгаа. Гэтэл ерөнхий хандлагыг нь харвал энэ бодлого цаашдаа удаан хугацаанд үргэлжлэх эсэх нь эргэлзээтэй.
-Яагаад?
-Манай улсын хөдөлмөрийн насны хүн ам цөөн. Одоохондоо хөдөлмөрийн зах зээлийн ажлын байр, ажиллах хүчний эрэлт, нийлүүлэлтийн хувьд хэвийн байна. Харин Сайншандын аж үйлдвэрийн цогцолбор, төмөр зам барих, метро байгуулах, орон сууцжуулах гээд том, том төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж, бүтээн байгуулалт хийнэ. Энэ нь, хөдөлмөрийн эрэлтийг нэмэгдүүлнэ.
Яг одоо манай улсад богино хугацаанд маш их ажиллах хүч хэрэгтэй байна. Үүнийг нь, манай улсын ажиллах хүчний нийлүүлэлт гүйцэхгүй. Тэгэхээр урт хугацаанд гадаадын ажиллах хүчийг хязгаарлах бодлогод өөрчлөлт орохоор харагдаж байгаа. Ажиллах хүн олдохгүй хомсдоод ирэхээр гадаадаас авахаас өөр аргагүй байдалд орно.
-Манай улсын хүн амын хэдэн хувь нь хөдөлмөрийн идэвхтэй насныхан бэ?
-Хамгийн сүүлд 2011 онд хийсэн ажиллах хүчний судалгаагаар хөдөлмөрийн нөөц гэж тооцдог 15 болон түүнээс дээш насны хүн ам 1.8 сая гэж гарсан. Үүний 62.5 хувь нь эдийн засгийн хувьд идэвхтэй юм. Мөн ажилгүйдлийн төвшин долоон хувьтай байсан.
-Зарим судлаач манай хүн амын хөдөлмөрийн насны цонх үе ирлээ гэдэг. Энэ талаар эдийн засагч, судлаачийын хувьд та юу хэлэх вэ?
-Судалгаагаар 2006 оны үеэс манай улсын хүн амын хөдөлмөрийн насны цонх хаагдаж ирсэн. Хүн амын цонх гэдэг нь хөдөлмөрийн насны хүн ам нийт хүн амдаа их жин дарахыг хэлдэг. Судалгаа мэдээллээс харвал манай улсад 1950-иад оны дунд үеэс энэ цонх нээгдсэн. Тэр үеэс манай улсын хүн ам эрчимтэй өсч эхэлсэн. Арван жилд хүн амын жилийн дундаж өсөлт 2.5 хувиас буурахгүй байсан. Энэ нь 1990 он хүртэл үргэлжилсэн.
Энэ хугацаанд хүн ам маш хурдацтай өссөн. Иймээс жил бүр хөдөлмөрийн насны хүн олноор хөдөлмөрийн зах зээлд орж ирдэг байв. Одоо хүн амын өсөлт удааширсан. Тэгээд 2000-2010 онд хүн амын жилийн дундаж өсөлт 1.45 хувьтай гарсан байдаг. Энэ нь, хүн амын өсөлтийн хурд буурсныг харуулж байгаа юм. Одоо хийж буй судалгаагаар жилд олон олноор орж ирдэг хөдөлмөрийн нөөц хамгийн сүүлд 2005, 2006 онд тохиосон. Ингээд манай улсын хүн амын цонхны нөлөөллийн таатай үе хаагдаж байна гэсэн судалгаа гарсан. Ер нь, хүн ам хурдацтай өсвөл энэ цонх дахин нээгдэнэ гэсэн үг. Төрөөс хүн амын өсөлтийг дэмжих бодлого баримталж байна. Гэхдээ өнөөдөр төрж буй хүүхэд хамгийн ойрхондоо 15, 16 жилийн дараа л хөдөлмөрийн нөөцөд орж ирнэ шүү дээ.
-Иргэдийн амьжиргааг сайжруулахын тулд цалин, орлогыг нь нэмэгдүүлэх ёстой гэдэг. Саяхан хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг ч нэмэгдүүллээ. Та энэ талаар ямар байр суурьтай байна вэ?
-Цалингийн доод хэмжээнд эдийн засагч, судлаачид янз бүрийн л байр суурьтай байдаг. Цалин нэмснээр иргэдийн амьжиргаа сайжирна, орлого нэмэгдэнэ гэсэн ойлголт явдаг. Миний бодлоор энэ нэлээд өрөөсгөл. Яагаад гэвэл, цалингийн доод хэмжээ өсөх нь тэр цалингаараа ажиллах хэсэг бүлэг хүнд л хамаатай. Нийт дүнгээр нь аваад үзвэл, иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх эсэх нь эргэлзээтэй. Жишээлбэл, цалингийн доод хэмжээг өндөр тогтоохоор нэг талаас үйлдвэрлэгчдэд дарамт болж бууна.
Ялангуяа, жижиг, дунд үйлдвэрлэгчдэд зардлын дарамт нэмэгдэнэ гэж таамаглаж байгаа юм. Ингээд тэр бизнесийнхний санал болгох ажлын байр хумигдана. Мөн хамгийн доод төвшний цалин авч байсан хүн ажилгүй болох эрсдэл бий. Тэгэхээр ажилгүй болсон хүний амьдрал бүр доройтоно биз дээ. Иймд төр засгаас цалин нэмнэ, доод төвшинг өсгөнө гэдэг нь нэлээд алсыг харж тунгаан бодож хийхгүй бол болохгүй. Ард түмний амьжиргааг сайжруулах, орлого нэмэгдүүлнэ гэх нь өрөөсгөл зүйл гэж хэлмээр байна.
