Аймшигт газар хөдлөлтийн улмаас “Фүкүшима” цөмийн цахилгаан станцад гарсан ослын дараа дэлхий даяар цөмийн эрчим хүчийг ашиглах хэрэг байна уу гэсэн маргаан дэгдсэн. Энэ дуулианаар Япон, Герман, Швейцарь гэсэн улс ашиглаж байгаа цөмийн реакторуудаа аажмаар зогсоон цаашид ашиглахгүй болж таарсан билээ. Үүнээс болоод дэлхийн зах зээл дээрх ураны эрэлт ба үнэ буурахад хүргэсэн. Өөрөөр хэлбэл, дэлхий нийтээрээ уран олборлох, цөмийн цахилгаан эрчим хүчийг ашиглахаас татгалзсан нь өлзийтэй гэх яриа моодонд орсон юм. Энэ дуулиан нь манай улсыг цөмийн хаягдлаа булдаг хогийн сав болгох нь гэсэн хэлбэрээр хүрсэн гэдгийг бүгд санаж байгаа биз.

Ингээд л цөмийн эрчим хүч, энхийн зорилгоор уран олборлох гэгч нь устах нь дээ гэтэл байдал тэс өөрөөр. Цөмийн эрчим хүчнээс татгалзана гэж байсан Япон эрчим хүчнийхээ дутагдлыг нөхөхийн тулд арга буюу цөмийн гурван ч реактороо бүрэн хүчээр нь ажиллуулж эхэлсэн гэдгээс эхэлье. Цаашлаад дэлхий дээр ажиллаж байгаа 400 орчим цөмийн реакторуудаас нэг нь ч зогсоогүйн дээр нэмж, 60 реактор шинээр ашиглалтад ороод 15 орон 60 реактор шинээр барьж байна. Энэ олон зуун цөмийн реактор чинь хэдий хэмжээний уран хэрэглэдэг юм бэ гэсэн асуулт гарч ирэх нь зүй. Тэгвэл одоогийн байдлаар дэлхийн хэмжээний ураны хэрэгцээ жилийн 62 мянган тонн байгаа бөгөөд энэ хэрэгцээ цаашид ч өссөөр 108 мянган тоннд хүрнэ гэж Олон улсын цөмийн холбоо, МАГАТЭ-гийн мэргэжилтнүүд тодорхойлжээ.

Энэ ашиглаж буй 62 мянган тонноос 60 хувь нь орд газраас олборлосон уран байдаг бол үлдсэн 40 хувь нь Зөвлөлт задран унасны дараа үлдсэн цөмийн илүүдэл зэвсэгт байсан уранаар буюу агуулахаас хангадаг. Энэ тухай АНУ, ОХУ хоёр гэрээ хийж хуучин Зөвлөлтийн цөмийн зэвсгийн ураныг энхийн зорилгоор ашиглах гэрээ хийсний хүчинд ийм боломжтой болсон юм. Харин энэ гэрээ 2014 онд дууссанаар ураны үнийг зах зээлийн хууль тодорхойлдог болно. Тэгэхээр ураны баяжмалын үйлдвэрлэлээр дэлхийд тэргүүлдэг Канадын “Comeco”, Францын “Cogema”, Австралийн “ERA”, Германы “Uranerzbergbau”, Английн “Rio Tinto” гэсэн таван том компани дэлхий даяар ураны шинэ орд газрыг нээх, ашиглах аяндаа хэдийнэ гарчихсан байгаа. Үүний дээр манай хойд хөрш цөмийн эрчим хүч үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэх хөтөлбөрийнхөө дагуу 2030 он гэхэд 40 шинэ цөмийн реактор барих замаар эрчим хүчний үйлдвэрлэлд эзэлдэг цөмийн салбарын эзлэх хувийг 16 хувь байсныг 25 хувь хүртэл нэмэгдүүлэх төлөвлөгөөтэй. Урд хөрш ч мөн адил эрчим хүчний үйлдвэрлэлд нь ноёрхоод байгаа нүүрсний хувийг багасган цөмийн эрчим хүчээр нөхөх төлөвлөгөөгөө эрчимтэй хэрэгжүүлж байна.

Энэ юу гэвэл ямар ч байсан уран олборлолт, боловсруулалт гэсэн уул уурхайн маш чухал салбар ойрын зуун жилдээ л ач холбогдлоо алдахгүй, улам бүр л чухал болж ирнэ гэсэн үг. Хэрэв байдал хэтдээ ингэж өөрчлөгдөх юм бол уран олборлолт, боловсруулалтын салбарт ямар улс тэргүүлж байна вэ гэсэн асуулт гарч ирнэ. Энд тус бүр 400 мянга гаруй тонн ураны батлагдсан нөөцтэй Австрали, Казахстан, Канад үндсэндээ ноёлж байна. Үүнээс бага буюу тус бүр 100 мянган тонн ураны нөөцтэй орнуудын тоонд ӨАБНУ, Бразил, Намиб, ОХУ, АНУ, Узбекистан удаална. Харин үндсэн үйлдвэрлэгч буюу баяжмалаас цэвэр уран гаргаж авдаг нь Канад, Австрали, Нигер, АНУ, Намиб, ОХУ.

Монголын хувьд зарим мэргэжилтэн дэлхийн ураны нөөцийн дөрвөн хувь агуулдаг гэдэг. Харин дийлэнх нь одоогийн байдлаар  зургаан орд газар, 100 гаруй ураны илрэлтэй байгаа болохоор Монгол нь геологи судалгаа хийх явцад батлагдаад байгаа 62 мянган тонн нөөц нь ирээдүйд 1,4 сая тонн хүрч магадгүй гэж тооцоолжээ. Ингэхээр манай улс ураны нөөцөөрөө дэлхийн хамгийн баян орны нэг болж хувирч байгаа юм. Ийм их баялаг, ялангуяа эрчим хүчний хэрэгцээ улам бүр нэмэгдэж байгаа орчин үед стратегийн ач холбогдолтой болох их баялгийг яавал дээр вэ? Өнөөдөр бүгд цацраг туяанд хордож үхэх гээгүй бол хуулиараа хориглох, орхих хэрэгтэй гэсэн үзэл давамгайлж байна. Энэ зөв үү? Бусад орнуудын туршлагыг харцгаая.

Казахстан нь одоогийн байдлаар жилдээ 20 мянган тонн уран олборлож, дэлхийн ураны үйлдвэрлэлийн 33 хувь болж байна. Цаашид ураны үнэ зах зээлийн дүрмээр зохицуулагддаг болбол олборлолтоо 30 мянган тонн хүргэхэд ч бэлэн тухайгаа мэдэгдсэн. 2004 онд ердөө 3719 тонн уран олборлодог байсан улс шүү дээ. Одоогоор энэ улс нь өөрт байгаа ураны нөөцийн 4,2 хувь нь олборлоод байгаа гэхээр ард нь ямар их бололцоо байгаа нь ойлгомжтой. Казахстан нь олборлосон уранаа зөвхөн Орос гэлтгүй, Хятад Америк руу гаргадаг. Дэлхийн ураны нөөцийн гурван хувийг агуулдаг Узбекистан гэхэд жилдээ 2500 тонныг олборлоод дийлэнхийг нь АНУ руу гаргадаг. Улс төрийн хувьд маш тогтворгүй салан тусгаарлагчид болон лалын хэт даврагсдын нөлөө улам бүр их болж байгаа Нигер гэхэд л 2010 онд 4198 тонныг олборлож байснаа 2011 он гэхэд 4351 тонн болгон нэмэгдүүлжээ. Европын зүрхэнд байдаг, хүн ам нь энэ талын асуудлаар Ази, Африкийн хүмүүсээс илүү хариуцлагатай, нухацтай ханддаг Чех улс гэхэд л жилдээ 229 тонн, Герман улс 52 тонн, Румынчууд 77 тонн, Франц зургаан тонн ураныг жилдээ олборлосон байх юм. Өөрийн өрөөлийн гэлтгүй байгаль орчны асуудал “аймшигтай” няхуур ханддаг АНУ гэхэд л өнгөрсөн жил 1537 тонн уран олборлосон. Үнэхээр л газрын гадаргуу дээр олборлоод гаргаад ирмэгц нь хавь орчноо хорь гучин км зайнд цацраг идэвхит туяагаар хордуулдаг юм бол тийм ч ардчилсан төртэй биш гэгддэг Африкийн Нигер, Намиб, Төв Азийн  Казахстан, Узбекистаны иргэд айгаад л дуугуй хордоод яваа юм байна гэж итгэж болно. Тэгвэл үнэхээр ардчилсан засаглалтай АНУ, Канад, Герман, Чех зэрэг улсын эрх чөлөөтэй хүмүүс дуугүй байх уу? Шинжлэх ухаан, технологийн төвшин өндөр хурдацтай хөгжиж буй орчин үед эдгээр улс нь ураныг олборлох экологид арай бага нөлөөтэй аргыг нэвтрүүлж, бодитоор хэрэгжүүлж чадсан гэхээс өөрөөр үүнд тайлбар өгөхөд бэрх.

Тиймээс бид ч мөн адил уран олборлолтын хамгийн сүүлийн үеийн технологийг ашиглаад энэ их баялгаа ард олныхоо тусын тулд, экологид хор хүргэхгүй байдлаар ашиглаад байж болохгүй гэж үү? Ямартай ч, 2014 оноос хойш дэлхийн том гүрнүүд манай улсын газрын хөрсөнд байгаа уран нэртэй энэ их чухал түүхий эдийг олборлох, хамтран ашиглах сонирхол нь улам бүр хүчтэй болж, бүр сүрдүүлэг, “шантаж” хэмжээнд хүрнэ. Тэр цагт одоогийн Засгийн газар ба Ерөнхийлөгч эсвэл дараагийн Засгийн газар ба Ерөнхийлөгч нь ураны олборлолт, боловсруулалтын асуудлыг шийдэхээс өөр аргагүй болно. Үүнтэй зэрэгцээд бага эсвэл дунд зэргийн хүчин чадалтай цөмийн цахилгаан станц байгуулах тухай асуудлыг ч шийдэх хэрэгтэй. Цөмийн шинэ цахилгаан станцын тухайд гэвэл Энэтхэг улс Оросын тусламжтай барьсан цөмийн цахилгаан станцаа өнөө маргаашгүй ашиглалтад оруулах гэж байна. Манай улсад Ерөнхийлөгч нь айлчлаад удаагүй байгаа Индонези нь өөрийн орд газрыг түшиглээд цөмийн цахилгаан станц байгуулах талаар Орос гэх мэт туршлагатай улстай зөвлөлдөөд эхэлсэн. Турк улс мөн л ойрын хэдэн жилийн дотор Оросын тусламжтай цөмийн цахилгаан станц барих талаар урьдчилсан тохиролцоонд хүрсэн. Хятадууд цаашид ч цөмийн цахилгаан станц барих дээр оросуудтай хамтран ажиллахаа мэдэгдсэн. Латви, Литва, Эстони ба Польш гэсэн дөрвөн улс хамтарч байгаад Балтын тэнгисийн эрэг дээр “Хитачи” компаниар цөмийн цахилгаан станц бариулах тухай идэвхтэй ярьж байна. Энэ бүхнээс үзвэл асуудлыг шоу болгосон төдийхнөөр аргацаагаад хойш тавиад байх нь улс орны ирээдүйд яав ч сайнаар нөлөөлөхгүй.