Умард Осетийн Бесланд алан хядагчдын барьцаанд гурав хоносон 14 настай Агунда Ватаева охин найман жилийн дараа бүхнийг ярихаар шийджээ. 2004 оны хичээлийн шинэ жилийн нээлтээр болсон тэр эмгэнэлт явдлын үеэр алан хядагчид 1200 багш сурагчийг барьцаалан гурав хоносон юм. Цэргүүд тэднийг чөлөөлөх үеэр 334 хүн амь үрэгдсэний дотор Агундагийн ээж,  бага ангийн багш Галина Ватаева нас барсан юм. Охин өөрөө хүнд шархдаж амьд үлдсэн байна.
                   
Эхний өдөр
Өглөө. Нартай дулаахан өдөр. Хичээлийн шинэ жил. Төрсөн өдрийн дараа ордог хамгийн сайхан баяр. Цагаан цамц, хар юбка, хамгийн дуртай ботинкоо өмслөө. Ээж маань өөрийнхөө өмсөх дуртай костюмаа өмсч байна. Цайгаа ууцгаагаад есөд 15 минут дутуу байхад гарцгаалаа. Хурц наранд нүд гялбаад, ямар сайхан өглөө байсан гэж санана. Бид хүүхдүүдээс арай эрт очоод ээжийн ангид ороход бүх л сургуулиар шинэхэн будаг ханхлаад л....
Ээж самбар дээр “сургуульдаа тавтай морил” гэж бичлээ. Ээжийн ангид  толгой дээрээ нэг л том  том туузан цэцэг зүүчихсэн, бас цэцэг барьчихсан нэгдүгээр ангийнхан. Ямар хөөрхөн байсан гээч. Бас өнөөдөр тэнгэрт хөөргөх бөмбөлгүүд барьжээ. Би найз Маданидаа “Ямар жаахан, эгдүүтэй юм бэ дээ” гэж байлаа. Бид ангийнхантайгаа  элдвийг хөөрөлдөж инээлдээд л.....
Гэтэл хажууханд буун дуу тасхийж бидний яриаг таслах нь тэр. Эргээд хартал гурван жаал гарах хаалга руу гүйж, хойноос нь хар сахалтай хүн хөөж агаар луу буудаж байна. Би дотроо “хэн нэгэн нь тоглож байгаа биз, эсвэл ямар нэгэн шалгалт биз” гэж бодтол эргэн тойронд буу тачигнаж миний бодлыг тасалдууллаа. Бид хуйлралдан гүйж талбай дээр энд тэндгүй л  цэцэг, гутал, цүнх. Нүүрэндээ маск зүүж автомат барьсан  хүмүүс биднийг биеийн тамирын зааланд орохыг тушаав. Нэг эрэгтэй багш бидэнд “Онцгой нөхцөл байдал, хамгийн гол нь сандрахгүй байцгаа” гэж хэлэхэд л хамаг бие хачин болоод эхэлсэн. Сандрахгүй байхын аргагүй байлаа шүү дээ. Хаашаа ч хамаагүй гүйгээд л нуугдмаар санагдсан.
Яг энэ үеэр ангийнхаа Заринаг олж харсан. Тэр надад ойртож ирээд намайг битгий орхиорой гээд гарыг минь чангаар атгасан юм. Би түүнд юугаар ч тус болох билээ дээ, гэхдээ л тэр аймшигтай үед миний халуун гар дотно санагдсан байх л даа.
Биеийн тамирын танхимд ороод найз Мадинагаа олж гурвуулаа болсон. Тэгээд бид тушаасных нь дагуу гараа эрүүндээ аван сууцгаалаа. Зэвсэгтэй хүмүүс эрчүүдийг дуугүй байхгүй бол ална гэж заналхийлж ялгалаа. Төд удалгүй буун дуу гарч хэдэн эрэгтэйг  алчихлаа.
 Хүүхдүүд уйлалдаж, хашгиралдсан ч тэднийг зандраад чимээгүй болгосон. Бүх гар утаснуудаа хураалгахыг тушааж өгөөгүй байгаад утас дуугарвал 20 хүнийг буудна гэж заналхиллээ. Арваад утас гаргаж өгөхөд дахиад л хүмүүсийг ална гэхэд багш бүх утсаа өг гэж хэллээ. Дайчид энэ үед аль хэдийнээ тэсрэх бодис тавьж байлаа.

Энэ бүх хугацаанд би ээжийгээ л бодож байсан. Түүнийг би нүдээрээ хайгаад байсан ч зааланд  олж харсангүй. Гэтэл би ээжийнхээ “охиныхоо дэргэд суумаар байна” гэж гуйхыг нь сонслоо. Азаар тэд хүмүүсийг босч төрөл төрөгсдийнхөө дэргэд суухыг зөвшөөрсөн. Ингээд ээж минь миний дэргэд ирж суулаа. Тэр харин тайван байж “бүх зүйл сайхан болно, биднийг аварна” гэж байна.
Бидний дэргэд байсан хоёр ч шахид эмэгтэй гивлүүр зүүчихсэн байсан болохоор нүүр нь харагдаагүй. Тэд спортын хувцастай, кет өмсөн байсан. Нэг нь гар буу, нөгөө нь бүсэн дэх товчлуураа барьсан харагдана. Зэвсэглэсэн дайчид арваад эрэгтэйг аваад гарахдаа тэднийг яах ч үгүй гэж бидэнд хэлсэн. Гэтэл нэг дайчин нь Мадинаг хараад ууртайгаар “Ичихгүй байна уу чи” гээд нэг хүрэм шидэж өгсөн. Тэр нүцгэн өвдгөө өнөөхөөр хучиж нэг юм өнгөрөөлөө. “Ямар ч байсан хүчирхийлэхгүй юм байна” гэж би бодсон.
Тэр  дайчны царай надад нэг л танил санагдаад түүнийг Бесланд харсан байх гэж Мадинад хэлбэл тэр ч бас хаа нэгтээ харсан юм байна гэж байна. Тэр 35-38 орчим настай, хүзүүн дээрээ том сорвитой байсан.
Цаг хугацаа их л удаан өнгөрч байлаа, Тэнд маш халуун байсан болохоор бид тайлж болох л бүх хувцасаа тайлж, бага ангийнхан нийлэг эдээр хийсэн дүрэмт хувцасаа тайлсан байлаа. Бид урт бандан сандал дээр сууцгааж Мадина бид хоёр хоорондоо  овоо өөдрөг юм ярьж заримдаа бүр хөгжилдөж байлаа.
Таван цагийн үед байх аа, анхны дэлбэрэлт болсон. Хэдэн минутын дараа дээрэмчид нэг шархадсан эрэгтэйг оруулж ирэхэд бидний дэргэд сууж байсан сувилагч Фатима эмчийн өрөөнөөс эм хэрэгсэл авчрахыг гуйсан ч явуулсангүй. Тэгээд тэр нэг цамц олоод шархадсан хүний толгой мөрөн доор ивж хийсэн юм. Кацанова Алана ч бас хамжилцаж шархадсан хүнд ус өгч, толгойг нь арчиж байлаа. Орой найман цагийн үед бороо орж эхлэхэд нээлттэй цонхны дэргэд очиж борооноос уух гэж амаа ангайлгаж билээ. Нүүр лүү минь борооны дусал унаж байхад ямар сайхан байсан гэж санана, тэр аймшигт тамын хамгийн сайхан дурсамж тэр байлаа. Хүмүүс ч норгож болох бүхнээ л норгож авч байсан. Борооны дараа үл ялиг сэрүүхэн болсон.
Шөнө болсон ч ямар ч мэдээгүй  байлаа. Унтмаар, юм уумаар л байсан. Харин юм идмээр санагдахгүй байлаа. Өдөр хэн нэгэн нь шоколад задалж хүмүүст тараахад би үнэхээр идмээргүй байсан.
Бидний ойролцоо захирал багш байсан болохоор бид түүний дэргэд аюулгүй юм шиг санагдаж байлаа. Гэтэл тэр.....Үгүй би түүнийг алан хядагчидтай холбоотой байсан гэж хэлэхгүй, гэхдээ л бид түүнд дургүй хүрсэн.  Дэргэд нь хүүхэд ухаан алдаж унаж байхад тэр эмэгтэй байсхийгээд л нэг эм ууж байсан. Эхчүүд түүнээс эмнээсээ өгөөч гэхэд тэр “Өөр байхгүй” гээд  дахиад л нэгийг амандаа хийж байсандаа. Ингээд эхний өдөр дуусч байхад дээрэмчид шаардлагаа хэлж томцуулын хэн нэгэн нь “бид эндээс амьд гарахгүй юм байна л даа” гэх нь дуулдсан.
Шөнийн турш бид дөрөв хоёр хоёроороо ээлжлэн шалан дээр унтсан. Мадина бид хоёрыг сандал дээр сууж байхад ээж Зарина хоёр шалан дээр унтаж, нэг цаг болоод л байраа сольж байлаа. Зарим нь бүр нэгийнхээ өвдөг, мөрийг түшин унтаж байсан. Дахиад л бүгчим халуун болж бяцхан жаалууд уйлж байсан юмдаг
              
Хамгийн урт хоёр дахь өдөр
Ингэсээр байгаад өглөө долоо гэхэд л сэрцгээсэн. Юм идмээргүй атлаа цангаж байгаа гэж жигтэйхэн. Бас унтмаар.. Гэтэл дахиад л буудаж эхэлсэн. Буун дуу бүрийн дараа хүүхдүүд уйлалдаад л ....Өчигдөр алан хядагчид зааланд орж ирээд “Хэн ч эндээс  гарахгүй, холбоо барихгүй. Та нар хэнд ч хэрэггүй. Бид бүгдээрээ энд дуусна” гэж хашгирч байсан. Тэдний ингэж хэлсний дараа захирал Лидия Александрова “Энд Мамсуровын хүүхдүүд байна, яах вэ” гэхэд “хэн бэ тэр” асуусан.  Ингээд Замка түүний дүү хоёр босоход тэднийг аваад гарсан, бодвол багш нарын өрөө рүү аваачсан байх. Тэднийг Лидия Александрова зааж өгсөн, тэр лавтай урвасан байх. Биднийг ус уухыг хориглолоо. Бие засах газрын үүдэнд бөөн дараалал, тэгээд бас дээрэмчид хашгирч загнаад л....
Хоёр дахь өдөр их удаан өнгөрсөн. Маш удаан. Хөл чилээд, ус уумаар , хааяа бие засмаар бодогдоод. Хааяа гар утас дуугарч дээрэмчид утсаар ярина. Тэр дайчид эмэгтэй хүний жижигхэн утас барьж байгаа нь инээдтэй санагдсан шүү харин. Тэд заримдаа уурлан хашгирч ярьдаг бол заримдаа инээмсэглэж, их л хөгжилтэй ярьж байсан.

Өдөр өнгөрч байгаа ч ямар ч мэдээгүй, таг чиг. Харин зэвсэгт этгээдүүд нэлээн хөдөлгөөнд орж захирлыг босгож аваад явчихлаа. Хэсэг хугацааны дараа захирал эмэгтэй шинель өмссөн нэг хүнтэй хамт эргэж ирсэн. Тэр эрэгтэй нь нэр дуудаж хүүхэд тэвэрсэн хэдэн эмэгтэйг гаргасан. Нээрээ эхний өдөр тэр дайчид сургууль дотор хүүхэдтэй эмэгтэй хэд  байгаа, хүүхэд нь хэдэн настайг бичиж авч байсан юм. Ингээд хэсэг хүүхэд гарсны дараа тэндэхийн агаар арай дээр болсон. Ер нь өдөр турш л “нэг цагийн дараа...хоёр цагийн дараа... маргааш.. хүүхдүүдийг гаргаж насанд хүрэгчдийг л үлдээнэ” гэсэн яриа сонсч өнгөрөөсөн.
Өдөр хэрд нэг настай эрэгтэйн бие муудлаа. Түүний дэргэд сууж байсан торон нэхээстэй хар палаажтай гоёмсог хүүхэн алан хядагчдын нэгнээс  эм гуйсан чинь нөгөөх нь “Бид юу ч өгөхгүй, яахав үхэж л байг” гэсэн. Эмэгтэй уурлан хашгирч өнөөх дайчныг түлхэхэд нүүр рүү  нь буугаар цохисон.  Эмэгтэй харин “Бууд л даа” гэсэн. Тэгтэл сургуулийн захирал дайчид руу очиж “Хөвгүүд ээ хэрэггүй. Энэ чинь бэлэвсэн юм, түүнийг өрөвд” гэсэн. Энэ бүх аймшгийн дараа тэр эмэгтэй төвд, дараа нь Москвад гавлын ясны бэртлээ эмчлүүлэн их л удаан явсан даа.
Оройн есөн цагийн үед алан хядагчид арай гэж нэг хүн шиг хандаж настайчуул, багш нарыг  дасгал хийдэг танхимд орохыг зөвшөөрлөө. Тэнд бол арай сэрүүхэн л дээ. Тэнд жижүүрлэж байсан, маск зүүсэн ч зүүн нүдний нь дор хөхөрсөн нь харагдаж байсан дайчин биднийг шүршүүрт орохыг зөвшөөрсөн юм. Би шүршүүр рүү Мадина, түүний дүү Замбиктай хамт орсон. Шалан дээгүүр л нэг хагарсан шил байсан болохоор дүүг нь тэвэрч явсан.  Мадиг бие засах газарт орсны дараа би дүүтэй нь хөл бөмбөгийн тухай ярилцсан юмдаг.  Тэр хөл бөмбөгт үнэхээр дуртай жаал. Дараа нь би бие засах газарт орж ус уулаа. Ямар ч амтгүй атлаа жинхэнэ  амьдралын үнэ цэн тэнд байсан. Тэндээс ирээд зааланд шалан дээр унтахаар хэвтэхэд ээж Замбикийн дэргэдээ авч хэвтсэн. Тэгээд ч Замбик бөөрний өвчтэй болохоор бараг шалдан түүнийг бид хоёр талаас нь тэвэрч хэвтсэн юмдаа.


Гурав дахь өдөр
Чөлөөлөгдөх тухай биш үхлийн тухай л бодож байлаа. Өглөө эрт сэрцгээлээ. Гэгээ бараг ороогүй, зургаа л болж байсан байх. Цонхны дэргэдэх бидний суудлыг хүн эзэлчихсэн байсан болохоор бид заалны бараг төвд сууцгаасан. Цаг хугацаа өнгөрч өгөхгүй. Хэд хэдэн хүний дэргэд шар шингэнтэй сав байхыг харсан. Эхлээд би түүнийг шээс гэж ойлгоогүй. Энэ бүх хугацаанд Заринатай хамт байсан  нэгдүгээр ангийн үеэл дүү нь гурав дахь өдөр бүр сульдаж байнга л ус нэхэж байсан. Тэгээд Зарина нэг савтай шээс авч дүүдээ жаахныг өгөөд нүүрийг нь норгосон юмдаг. Би бол хэчнээн ч ядарч сульдсан шээс уухгүй гэж бодож байсан ч Заринаг миний нүүр, уруулыг норгоход тийм ч муухай санагдахгүй байлаа.
Гэхдээ л энэ үед би чөлөөлөгдөх тухай ер бодохоо байж зөвхөн үхлийн тухай л бодож байлаа. Ер нь хүн бүр л төгсгөлийн тухай бодож байсан. Ер нь төгсгөл нь ямар ч байсан, энэ бүхэн дуусна гэж бодсон байх. Хүмүүс сульдаж шалан дээр унаж байхад алан хядагчид “ухаан алдсан хүн бүрийг буудна” гэж заналхийлсэн. Тэгэхэд ээж “Тэсэх хэрэгтэй” гэж захиж Зарина бид хоёр ямар ч хүчгүй болсон болохоор унахгүйн тулд нуруу нуруугаа нийлүүлэн сууж байсан юм.
Гэтэл утас дуугарлаа. “Чечениэс орос цэрэг гарч байгаа гэнэ. Хэрэв энэ үнэн бол бид та нарыг суллана” гэж дайчид хэлэхэд энэ гурав хоногийн хугацаанд анх удаа л эндээс гарах юм болов уу гэсэн итгэл төрж уйлмаар санагдсан.
Дараа нь.... Эргэн тойрны хүмүүс, бүр дээвэр тэр чигтээ л дээрээс унаад ирэх шиг болж тэгээд л би ухаан алдсан. Сэргээд харахад өнөөх алан хядагчдын нэг нь үхчихсэн цогцос нь шатаж нөгөө нь дээрээс нь ус цацаж, хашгираад л....Бид ээжтэй хамт босоод мөн л хүмүүстэй хамт коридорт гарсан. Миний зүүн гар тийм ч том биш шархадсан байна. Хаалганы тэнд нэг жижигхэн охин үхчихсэн байсан. Дайчид биднийг гуанзанд оруулсан юмдаг. Тэнд торхтой уснаас ууцгааж жаалууд бас печень идсэн. Яг миний дэргэдэх эрэгтэй гар дээрх жаахан хүүгийн цээж нь яг л амьтан шиг хэржигнэж байсан шүү. Энэ үеэр найман настай болов уу гэмээр нэг жаахан охин дөхөж ирээд ээжид “Галина Хажиева, би таныг мэднэ. Та намайг өөртөө аваач. Миний ээж, эгч үхчихсэн. Амнаас нь цус гараад унаж байсан. Би тантай хамт амьдармаар байна. Би өөрөө хувцасаа өмсч, усанд сэлж чадна, сайн хүүхэд шүү” гэж гуйж билээ.  Ээж юм хэлээгүй, зөвхөн толгой дохиод түүнийг дэргэдээ авч тайвшруулж байлаа.
Дараа нь дайчид барьцааны хүмүүст хүүхдүүдээ  сумны хаалт болгож цонхон дээр гаргахыг тушаасан. Харин эмэгтэйчүүд хүүхдүүдээ сумны  өөдөөс гаргахыг хүсээгүй, өөрсдөө цонхон дээр очсон. Хэвтээд гэхтэй зэрэгцээд маш  хүчтэй дэлбэрэлт болох нь тэр. Би дэлбэрэлтийн нэг тийм халуун давалгаа толгойноос хөл хүртэл нөмрөөд авахыг мэдэрч “За ингээд л дууслаа. Энэ удаа ч яг үхэж байна” гэж бодсон.
Сэхээ ороход гарын сарвуу бүр улаан нялга болж миний хайртай цаг руу цус урсч байсан. Хөлөө хартал өвдөгнөөс доогуур яг л яс шиг нэг гялалзсан цагаан  юм байх нь харагдлаа. Харин нэг их өвдөөд байхгүй ч гар хөлөө хөдөлгөхөд  л хүнд байсан. Яг дэргэд минь хэвтэж байсан ээж “Холд... эндээс яв” гэхэд би шууд л эргээд мөлхсөн. Одоо би ээжийгээ ингэж орхисныхоо төлөө өөрийгөө  хэзээ ч уучлахгүй. Яагаад тэгсэн юм бол.
Би хагархай  цонх руу мөлхөж гарахад  давцан дээр хоёр ч хүүхдийн шарил байх нь харагдсан. Тэндээс гадагшаа унахад уг нь тун бага зай байсан ч  хөл маань нэг юманд хавчуулагдаад саатах нь тэр. Би хөлөө ч мэдрэхгүй урагш нь ахиж байтал харин тэр доор намайг хүлээж байсан хүмүүс “Алив охин минь наашаа” гэцгээсэн. Би үнэхээр чадахгүй уйлж байтал намайг татаж, хөлийг минь гаргаж авсан. Тэгээд л нэг мэдэхэд би дамнуурга дээр хэвтээд Паз машин руу явж байсан.


Төгсгөл
Хожим нь намайг төрөл төрөгсөд маань Владикавказын эмнэлгээс  олж, тэнд байхдаа эгчийнхээ мессэжээс ээжийнхээ нас барсан тухай уншсан. Тэр байтугай Зерочки ч, Арсен ч, Аланки ч Сабина ч байхгүй болсон гэдгийг мэдсэн.
Эмнэлгийн бүхий л баримт бичиг дээр намайг “барьцаалагдсан хүн” гэж бичдэг юм. Он жилүүд өнгөрөх хэрээр би өөрийнхөө шарх, сорвиндоо дасч түүнээс ичихээ больж яг өөрийн минь биеийн нэг хэсэг шиг боддог болж байна.  Үүнээс гадна надад бас этгээд зүйл бий. Тэр бол миний бие дэх төмөрлөг. Нэг нь миний толгойд, нөгөө нь уушгинд, зарим нь бүх биеэр тарсан байгаа. Толгой байнга өвддөг болохоор би энэ бүхэнтэйгээ байнга хамт байж  чадахгүй л болов уу. Бас баруун гарын маань “хуримын бөгжний” хуруу байхгүй нь жаахан эвгүй.
Энэ бүхнийгээ өөр хүнд, ойр дотны хүндээ ярихаас бараг буудуулсан нь дээр юм шиг санагдаж байсан үе бий. Гэхдээ би тэмдэглэл хөтөлж үүнийг олонд хүргэмээр санагдсан нь энэ.